NOTEN

 Inleiding

(1)Damsma en Noordegraaf, 244.
(2)Slicher van Bath, Methodiek , 151.
(3)ibidem, 151.
(4)Giele en Van Oenen, 2 15.
(5)zie hoofdstuk IV paragraaf 5.1.
(6)de registers en kaarten die de toestand van de eigendommen op het tijdstip van voltooiing van het kadaster weergeven.
(7)Kaakebeeke, A.D. "Reconstructie van de agrarisch ambachtelijke situatie onzer dorpen uit de kadastrale bescheiden van omstreeks 1830, als project voor een heemkunde kring", in Brabants Heem, XIX (1967) 5 18.
(8) Hannes, 362.
(9) Nijetad, F. "Het kadaster van 1830; een weinig gebruikte bron met vele mogelijkheden", in Groniek(Gronings Historisch Tijdschrift), XVI, 76 (1982) 47 50.
(10) Hiermee worden de belastbare bedragen bedoeld; zie ook hoofdstuk IV paragraaf 1.

Overige hoofdstukken (1) Entjes, Over, 22. Entjes noemt hierbij, Fockema Andreae.
(2) zie Enties, Over.
(3) Entjes, Over, 64 83. Entjes noemt een aantal elementen uit de Vriezenveense woordenschat die oud Hollands van oorsprong zijn.
(4) Ter Kuile, 63 70.
(5) Röring, Kerkelijk, 46, 47.
(6) Ter Kuile, 66.
(7) ibidem, 131.
(8) De kerkmeester waren met de kerkelijke zaken en de zestienen met de burgerlijke zaken belast.
(9) Entjes, Omme, 60.
(10) Jonker, 790.
(11) Jansen,Vriezenveense Courant 11 6 1947.
(12) ibidem,5 2 1950.
(13) zie ook hoofdstuk IV paragraaf 6.1.1 over de benoeming van raadsleden.
(14) Ter Kuile 153, 154.
(15) ibidem, 71.
(16) ibidem., 70.
(17) Entjes, Omme, 42.
(18) Jonker, 792.
(19) Vriezenveen kenmerkt zich door gemengd bedrijf, waarbij voor de landbouw de be langrijkste producten uit rogge, boekweit haver en vooral aardappels bestaan; zie ook Slicher van Bath, samenleving, 511.
(20) Slicher van Bath, samenleving, 465.
(21) ibidem,258 en 464. Slicher van Bath betitelt degenen als arm die geen hoofdgeld kunnen betalen.
(22) ibidem, 293.
(23) ibidem, 208, 209.
(24) ibidem, 206.
(25) Van Hogendorp, 302, 303.
(26) Boom, 73 79.
(27) Ter Kuile, 180.
(28) ibidem, 180, 181.
(29) Archief Jonker, III Stukken na 1818, nr.39.
(30) ibidem, nr.40.
(31) Ibidem, nr.40.
(32) Slicher van Bath, samenleving.
(33) Gemeentejaarverslag, 1842.
(34) ibidem, 1845.
(35) ibidem, 1847 en 1848.
(36) Archief Jonker, III Stukken na 1818, nr.126.
(37) Gemeentejaarverslag, 1848.
(38) ibidem,1850
(39) Entjes, Omme, 19.
(40) Gemeentejaarrekening, 1841.
(41) ibidem,1847 1851.
(42) ibidem,1828 1831.
(43) Notulen kerkvoogden en notabelen 9-6-1845.
(44) Gemeentejaarrekening, 1848; zie ook Gemeentejaarverslag, 1848.
(45) ibidem, 1850.
(46) Het kerkhof waar hier op wordt gedoeld is niet identiek aan het in dit hoofd stuk eerder vermelde kerkhof. Het kerkhof rond de kerk werd in 1875 gesloten, waarop een nieuw kerkhof aan de overzijde van de straat werd opengesteld. Op dit kerkhof slaat deze opmerking.
(47) Varia Statenarchief (R.A. Zwolle), nr. 370.
(48) Gemeentejaarverelag, 1854.
(49) Boek uitgaven en.inkomsten van gemeentearmen, beginnend 1826. Archief Gemeentemuseum, inv. nr. A187.
(50) Gemeentejaarverslagen.
(51) zie blz. 18.
(52) Roland Holst, 114.
(53) Gemeentejaarverslag, 1850.
(54) Kasboek Diaconie, 1836 (N.H.Kerk).
(55) Ibidem, 1867.
(56) ibidem, 1826 1880.
(57) Boek inkomsten en uitgaven van gemeentearmen, 1856; zie noot 49.
(58) ibidem, 1832.
(59) Provinciejaarverslag, 1847.
(60) Wentzel, 205.
(61) Notulen kerkenraad 16 1 1817.
(62) In gemeente- en provinciejaarverslagen komt dit telkens weer naar voren.
(63) Archief Jonker, III Stukken na 1818, nr.39.
(64) Boom, 76.
(65) Stork, 54.
(66) Gemeentejaarrekening,1836 e.v.
(67) ibidem, 1840.
(68) Archief Jonker, III Stukken na 1818, nr.39.
(69) Korte geschiedenis en aardrijksbeschrijving van de provincie Overijssel, 123.
(70) Gemeentejaarverslag, 1861.
(71) ibidem 1870.
(72) Röring, Beschrijving 89.
(73) Entjes, Omme, 17,18; Volgens Entjes is de betreffende Bramer ouderling, maar in de periode voor 1852 was er geen ouderling met die naam. Wel was Johannes Gerhardus Bramer diaken van 1845 tot 1849. Vermoedelijk doelt Entjes op deze persoon.
(74) Gemeentejaarverslag, 1868.
(75) ibidem,1867.
(76) Provinciejaarverslag, 1834.
(77) Archief Jonker, III Stukken na 1818, nr. 158.
(78) Gemeentejaarverslag, 1855, 1856.
(79) Entjes, Omme, 120.
(80) Gemeentejaarverslag, 1859.
(81) ibidem, 1859.
(82) ibidem, 1859 1863.
(83) vergelijkbaar hiermee is de periode rond 1848; zie blz. 24.
(84) Entjes, Omme, 121, 122.
(85) ibidem, 64, 65 en 124; Ter Kuile, 204.
(86) Entjes, Omme, 123.
(87) Harmsen, 78, 79.
(88) Twentse Courant 10 5 1862.
(89) Harmsen, 61 65.
(90) Gemeentejaarverslag, 1853.
(91) Voor 1853 worden voor de gegeven cijfers c.q. percentages geen aparte kerkgenootschappen vermeld. Het percentage van 1853 heeft alleen betrekking op de hervormden. Van 1854 tot 1866 hebben de cijfers betrekking op zowel het Burgerlijk Armbestuur, de hervormde diaconie en de diaconie van de gereformeerd afgescheidenen. Na 1866 vermelden de jaarverslagen van het Gemeentebestuur slechts de getallen van het Burgerlijk Armbestuur. Alle percentages houden in het aantal bedeelden op de totale bevolking, dus ook in het geval van 1853 waarbij alleen de hervormden worden genoemd.
(92) Gemeentejaarverslag, 1861, 1862.
(93) ibidem,1873 1880; Boek uitgaven en inkomsten van de gemeentearmen, zie noot 49.
(94) Gemeentejaarveralag, 1868.
(95) Heydenrijck, 64.
(96) Smissaert, 16.
(97) Heydenrijck, 70.
(98) ibidem, 70.
(99) Gemeentejaarverslag 1862.
(100) Notulen kerkenraad, 1861
(101) los stuk, Agronomisch Instituut Groningen, invnr. OP1042; zie ook Vranckrijker, A.C.J., Geschiedenis van de belastingen.
(102) Keverling Buisman en Muller, 9.
(103) Van Kenijnenburg, 22, 23.
(104) ibidem, 17; In de steden werd geen gebruik gemaakt van een indeling in klassen. Elk huis werd hier afzonderlijk geschat. zie: De Vos 23.
(105) Nijstad, 48.
(106) Vos, 24.
(107) Blok en De Meere, 188.
(108) ibidem, 185; Van Konijnenburg, 31
(109) Van Konijnenburg,20, 41; De Vos, 22.
(110) Van Konijnenburg, 37.
(111) ibidem, 38.
(112) ibidem, 41.
(113) Vos. 313.
(114) zie voor een overzicht van de klassenindeling Bijlage Vb.
(115) zie Keverling Buisman en Muller.
(116) Statenarchief (R.A. Zwolle), nr. 4238; zie ook Entjes, Omme, 136.
(117) Entjes, Omme, 18.
(118) Hogendorp, 303.
(119) Martinet, 253.
(120) Reding, 148.
(121) Boom, 74.
(122) Witkamp, 1301.
(123) Röring, Beschrijving, 89.
(124) In navolging van, Van Zanden en Van der Veen heb ik aangenomen dat alle huisbezitters in hun eigen huis wonen en als een persoon meer huizen bezit in dat met de hoogste pachtwaarde, zie Van Zanden en Van der Veen.
(125) zie hoofdstuk IV paragraaf 5.3. onder Onbekend.
(126) Entjes, Omme, 140.
(127) Notulen kerkyoogdij, 1843.
(128)-
(129) Jansen, Vriezenveense Courant 6 2-1946.
(130) zie ook hoofdstuk IV paragraaf 5.3.
(131) Het gaat hier om 11,6% van het woningbestand.
(132) Blijkens gegevens kadastrale legger, artikel 1339. (1876).
(133) zie noot 124.
(134) zie hoofdstuk IV paragraaf 4.2. tabel 6., blz. 65.
(135) Tot 8% is gekomen gezien het gemiddelde van de kadastrale beroepsgegevens voor de groep landbouwers.
(136) Gemeentejaarverslag, 1842.
(137) Brugmans, 53 61; Roland Holst 110.
( 138) Gemeentejaarverslag 1851.
(139) zie blz. 19.
(140) ibidem, 19.
(141) Gemeentejaarverslag, 1851.
(142) Roland Holst, 102.
(143) Gemeentejaarverslag, 1857.
(144) ibidem, 1859, 1860, 1861.
(145) ibidem, 1863.
(146) Brugmans, 55.
(147) Gemeentejaarverslag, 1860.
(148) De Jonge, 347.
(149a) In 1753 was immers een vierde deel van de bevolking bij de weverij betrokken.
(149b) Slicher van Bath. 175.
(150) inclusief 1 timmerman/landbouwer.
(151) G. J. Schutten komt ten onrechte op een totaal van 26 schippers, zie Schutten, 196.
(152) Gemeentejaarverslag, 1877.
(153) zie blz. 22, 23.
(154) Gemeentejaarverslag, 1851.
(155) Hiervan was er 1 landbouwer/koopman.
(156) Harmsen, 78.
(157) ibidem, 79.
(158) Gemeentejaarverslag, 1871.
(159) Van Zanden en Van der Veen, 183.
(160) Echter ook in Den Ham en Hellendoorn waren boeren met het weven actief.
(161) bron: geboorte , trouw , en overlijdens akten.
(162) Hosmar, Vriezenveense, 106.
(163) zie noot 116 en blz. 48.
(164) Jan Harmsen reken ik hierbij niet als landbouwer, gezien zijn activiteiten als textielkoopman.
(164) Hosmar, Vriezenveners, 111.
(165) Gegevens uit geboorte , trouw , en overlijdensregisters en het bevolkingsregister. Roland Holst, 103.
(167) In klasse 2 komt één persoon voor zonder directe banden met Rusland, wel waren twee broers van hem actief in de Petersburger handel.
(168) Kocken, 275;
(169) ibidem, 274.
(170) ibidem, 275.
(171) ibidem, 305.
(172) Dit percentage heb ik kunnen berekenen dankzij het feit dat bekend is dat het percentage mannelijke stemgerechtigden 10% was, zie De Vries, 184. In Vriezenveen bedroeg dit in 1851 in absolute aantallen 61. Voor de raadsverkiezingen waren dit er 125, wat ongeveer het dubbele is; dus 20%.
(173) Gemeentejaarverslag, 1651.
(174) Notabelenregister 1820 1844.
(175) Bekrachtigd door een gecombineerde vergadering van het College van kerkvoogden en notabelen (H. Hoff, pres. kerkvoogd; E. Jonkman, secr. kerkvoogd; G. Wessels, kerkvoogd J. Wessels, kerkvoogd; J. Jonker, kerkvoogd; G. Bramer, kerkvoogd; Joh. Bom Ez., kerkvoogd; R. Jansen, notabel; J. Eshuis, notabel; H. Holland, notabel; F.J. Berkhoff, notabel; W. Bramer, notabel.
(176) "Reglement etc." Vriezenveen, 1870
(177) Veer de kerkvoogden werd deze eis juist toegevoegd.
(178) Vos, 91.
(179) Notulen kerkvoogden 1871.
(180) Kerkvoogdenregister, 1844 1887.
(181) De beroepen en huisklassen zijn voor 1650 gebaseerd op de kadastrale gegevens van 1832 en na 1850 op de kadastrale gegevens van 1876.
(182) Vooral geboorte en overlijdeneregisters er de artikelenserie van de heer Jansen in de Vriezenveense Courant.
(183) Douwes, 92 95.
(184) zie hoofdstuk IV paragraaf 6.1.2.
(185) Een landbouwer uit klasse 7 wordt eveneens door de koning verkozen, het betreft Gerhardus Oudendijk.
(186) los stuk Archief N.H. kerk V.veen.
(187) Jansen, Vriezenveense Courant 20.2.1946
(188) Volkstelling 1859, Vriezenveen, C.B.S. Rijswijk.
(189) zie hoofdstuk IV paragraaf 6.1.1.
(190) zie blz. 69.

Geraadpleegde literatuur

(1) Aa, A.J. van der, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, dl.XI, Gorinchem, 1848.
(2) Belder, J., "Beroep of bezit als criterium voor de sociale doorsnede", Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 6 (okt. 1976) 167-186.
(3) Belder, J.,11Theorie en praktijk van het onderzoek naar de sociale structuur", Tijdschrift voor sociale geschiedenis, (mei 1976) 257-279.
(4) Beschrijving der Nederlanden, Amsterdam, 1641.
(5) Blink, H., Geschiedenis van den boerenstand en den landbouw in Nederland, dl.II, Groningen, 1904.
(6) Blok, L., en Meere, T.M.M. de, "Welstand en censuskiesrecht in Nederland omstreeks 1850", Economisch en Sociaal Historisch Jaarboek, 41 (1978) 175 293.
(7) Blonk, A., Fabrieken en Menschen, Enschede, 1929.
(8) Boom, H., Mijne Reis portefeuille, Zwolle, 1847.
(9) Borg, M. van der, "Vriezenveen", in: Ons Twenthe (onder red. van G.J. ter Kuile), Almelo, 1919.
(10) Brugmans, J., De arbeidende klasse in Nederland in de 19 e eeuw 1813 1870, Utrecht/Antwerpen 1978 ~11
(11) Capel, J..en Mobach, B., Twente: cultuurhistorische typering en kartering, Utrecht, 1979.
(12) Damsma, D. en Noordegraaf, L., "Standen en klassen in een Zuidhollands dorp", Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 9 (dec. 1977) 243 269.
(13) Diederiks, H.A., 'Wel discussie geen vooruitgang; een antwoord op `klassen en klassenbewustzijn,Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 1 (mei 1975) 147 150.
(14) Douwes, F.A.C.D., Armenkerk, Rotterdam, 1977.
(15) Dumbar, G., Verhandeling over het Graafschap Goor en beschrijving van de heerlijkheid Almelo en Vriezenveen, Deventer, l895.
(16) Entjes, H. Omme Sonderlinge Lieve toe den Vene (uit de geschiedenis en het volksleven van Vriezenveen), Den Haag,1970.
(17) Entjes, H., Over het ontstaan van Vriezenveen, Groningen, e.a.
(18) Giele, J., en Oenen, J. van, "De sociale structuur van de Nederlandse samenleving rond 1850", Mededelingenblad: Orgaan van de Nederlandse Vereniging tot beoefening van de Sociale Geschiedenis, 45 (1974) 2-48.
(19) Groenman, Sj., Staphorst, Sociografie van een Besloten gemeenschap, Meppel, 1947.
(20) Handleiding voor de kadastrale werkzaamheden,, Brussel, 1829.
(21) Hannes, J., "De woning als statussymbool", Tijdschrift voor geschiedenis, 84 (1971) 361-364.
(22) Harmsen, D.G., Vriezenveners in Rusland, Almen, 1966.
(23) Heydenrijck, C.J.A., De regeling van het Armbestuur in Nederland, 's- Gravenhage, 1869.
(24) Hogendorp, G.K. van, Bijdragen tot de huishouding van staat in het koningrijk der Nederlanden, dl. V, ´s -Gravenhage, 1820.
(25) Hosmar, J., Vriezenveense Rusluie in het rijk. der Tsaren, Enschede, 1976.
(26) Hosmar, J., Graven in Vriezenveens verleden, Enschede, 1982.
(27) Hosmar, J., Vriezenveen in oude ansichten, deel 2, Zaltbommel, 1977.
(28) Jansen, H. Dzn., De verkregen gave (van de Vriezenveense kunstschilder Bernard Jaspers Fayer), Vriezenveen, 1982.
(29) Jansen, H., "Ken Uw dorp.. en heb het lief, artikelenserie in: Vriezenveense Courant, 1845-1954.
(30) Jonge, J.A. de, De industrialisatie in Nederland tussen 1850 en 1914, Nijmegen, 1976
(31) Jonker, L., "Vriezenveer", in: Overijssel (onder red. van G.A.J. Engelen e.a.), Deventer, 1931.
(32) Kaakebeeke, A.D., "Reconstructie van de agrarisch ambachtelijke situatie onzer dorpen uit de kadastrale bescheiden van omstreeks 1830, als project voor een heemkunde kring", Brabants Heem, XIX (1967) 5-18.
(33) Keverling Buisman, F. en Muller, E., Kadastergids, 's-Gravenhage, 1979.
(34) Kobes, B., Kent u ze nog ... de Vriezenveners. Zaltbommel, 1973.
(35) Kobes, B., Vriezenveen in oude ansichten, Zaltbommel, 1972.
(36) Kocken, M.J.A.V., Van stads en plattelandsbestuur naar gemeentebestuur, 's-Gravenhage, 1973.
(37) Konijnenburg, D. van, De wetgeving op de grondbelasting, 's-Gravenhage, 1880.
(38) Korte geschiedenis en aardrijksbeschrijving van de provincie Overijseel, Zwolle, 1852.
(39) Kuile, G.J. ter, De opkomst van Almelo en omgeving, Zwolle, 1947. 2e druk
(40) Laurillard, E_ Op uw stoel door uw land, Amsterdam, 1891.
(41) Loo, F. van, Den arme gegeven (Fen beschrijving van armoede, armenzorg, en sociale zekerheid in Nederland), Meppel, 1981.
(42) Loor, H.D. de, Kerk in de samenleving, Baarn, 1970.
(43) Lucassen, J. en Tijn, J. van, "Nogmaals sociale stratificatie", Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 2 (febr. 1976) 74-91.
(44) Martinet, J.F., Het vaderland en het vereenigd Nederland, dl.2, e.i. 1890.
(45) Melief, P.B.A., De strijd om de armenzorg in: Nederland 1795 1854, Djakarta, 1955.
(46) Mosselman, J.A., Handleiding voor grondeigenaren, betrekkelijk de kadastrale werkzaam heden, Middelburg, 1833.
(47) Nijstad, P., "Het kadaster van 1830; een weinig gebruikte bron met vele mogelijkheden", in: Groniek (Gronings Historisch Tijdschrift), 76 (1982) 47 50.
(48) De Nederlandse landbouw in het tijdvak 1813 1913, s'-Gravenhage, 1913.
(49) Rasker, A.J., De Nederlandse Hervormde Kerk vanaf 1795, Kampen, 1974.
(50) Reding, H., Album voor de Aardrijkskunde (Serie Noord Nederland), 's-Gravenhage, 1841.
(51) Roland Holst, H., Kapitaal en arbeid in Nederland, dl.I, Nijmegen, 1977.
(52) Röring, W.G.A.J., Beschrijving van Overijssel, Almelo, 1890.
(53) Röring, W.G.A.J., Kerkelijk en Wereldlijk Twente, Enschede, 1978.2e druk
(54) Schutten, G.J., "Aan Vriezenveens Oosteinde" in: Varen waar geen water is, Hengelo, 1981.
(55) Sitter, W. de, Beknopte verhandeling over het pauperisme in Nederland, Groningen, 1850.
(56) Slicher van Bath, B.H. " Een samenleving onder spanning, Utrecht, 1977.2e druk
(57) Slicher van Bath, B.H.: "Methodiek en techniek van het onderzoek naar de sociale stratificatie in het verleden", Tijdschrift voor geschiedenis, 84 (1971) 151-360.
(58) Smidt, H.J., De wet tot regeling van het armbestuur, Winschoten, 1871.
(59) Smissaert, H., Overzicht van het Nederlandse Armwezen, Haarlem, 1910.
859)a Stichting Stichting Ken uw dorp en heb het lief. Ken uw dorp en heb het lief, Vriezenveen, 1999.
(60) Stork, C.T.,De Twentsche katoennijverheid, Enschede, 1888.
(61) Stroink, L.A., Stad en land van Twente, Enschede, 1966.
(62) Veenendaal, J.H., Nederland in 1880, Tiel, 1881.
(63) Vereniging Oud Vriezenveen, fotols en ansichten van Vriezenveen, Vriezenveen, 1983.
(64) Vis, B.C. en Verkruisen, W.G., Gemeente en gemeentewet Nijmegen, 1984.
(65) Vos, G.J., De tegenwoordige inrichting der vaderlandse kerk, Dordrecht, 1884.
(66) Vos, M. de, Het kadaster en de boekhouding op de hypotheken, Groningen, 1901.
(67) Vries, J. de, "Het censuskiesrecht en de welvaart in Nederland 1850 19140. Economisch en Sociaal Historisch Jaarboek, 34 (1971) 178-231.
(68) Wentzel, G., "Armenzorg op de Noordwest Veluwe", De Hoeksteen, 3 (1974) 200-208.
(69) Witkamp, P.H., Aardrijkskundig Woordenboek van Nederland, dl.2, s.l., 1877.
(70) Zanden, J.L. van en Veen, D.J. van der, "Boeren, keuters en landarbeiders. De sociale structuur van Salland aan het begin van de negentiende eeuw", Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 34 (mrt. 1964) 155 193.

Archieven

Archief C.B.S.,Rijswijk Achief Kadaster Provincie Overijssel, Zwolle Rijksarchief van Overijssel, Zwolle Archief N.H. kerk Vriezenveen Archief Museum Vriezenveen Archief Gemeente Vriezenveen Archief Jonker (bevindt zich in het gemeentearchief van Vriezenveen)