Introductie en verwijzing naar bronnen en personen
Hierbij wil ik graag wat nieuwe genealogische info met betrekking tot de Berkhof(f)´s uit Vriezenveen met belangstellenden delen. De informatie gaat zelfs terug tot 1583, maar daarover straks meer.
afbeelding 1: De Onweersboerderij in 1957. Foto: H.Berkhof Emmen
Allereerst iets over mezelf. Ik heet Erik Berkhof ben 48 jaar (anno 2007) en ben een zoon van Onweers Gerhard en Boosmans Riek. Hoewel m´n vader´s familienaam Berkhof is en m´n moeders familienaam Schipper, is het in Vriezenveen gebruikelijk elkaar bij de bijnaam te noemen. De bijnaam kan soms nog ouder zijn dan de familienaam en bleef aan een erf verbonden, ook al wijzigde de familienaam. De bijnaam wordt, voor zover ik weet, altijd voorafgaand aan de voornaam genoemd.
Ik ben zelf in Schoonebeek geboren en helaas niet geboren op de Onweersboerderij in Vriezenveen, waar m´n broer en zus wel het daglicht zagen. De Onweersboerderij is een familiegoed dat onafgebroken sinds het begin van de 17e eeuw in de familie is geweest (langs mannelijke, dan wel vrouwelijke lijn) tot de ruilverkaveling hier een eind aan maakte en mijn opa in 1957 verhuisde naar een nieuwe boerderij aan de Dalweg. (zie afbeelding 1; de Onweersboerderij)
Al op jeugdige leeftijd interesseerde ik me voor genealogisch onderzoek. Vanaf m´n 14e reisde ik stad en land af. Van Leeuwarden tot Maastricht heb ik de archieven bezocht met het doel zo veel mogelijk linken met de Vriezenveense Berkhof´s te vinden. Dat laatste viel tegen. De Berkhof´s waren nogal honkvast en slechts een enkeling vertrok voor 1850 naar elders (Maarssen, Amsterdam en Oudewater zijn de enige Vriezenveense aftakkingen die ik tot nu toe heb kunnen traceren). Wat zeg ik honkvast……, zelfs op Vriezenveen bleven ze vanaf 1583 op het Oosteinde wonen en het heeft eeuwen geduurd voordat er zich een mannelijke Berkhof op het Westeinde ging vestigen. De meeste Berkhof´s waren en bleven lange tijd op het oostelijkste puntje van het Oosteinde gegroepeerd.
Als basis voor mijn onderzoek heeft indertijd het archief Jansen/Jonker gediend. Dr. L.Jonker (1866-1940) is een plaatselijke arts geweest die ontzettend veel genealogische info heeft verzameld en vastgelegd en zo vrijwel alle Vriezenveense families genealogisch in beeld heeft gebracht. Zijn opvolger was Herman Jansen (1899-1965) die het werk van dr. Jonker voortzette en het daarnaast voor het grote publiek toegankelijk maakte door er in de lokale Vriezenveense krant jarenlang over te publiceren. Recentelijk zijn de artikelen van zijn hand verzameld en gepubliceerd in het boek “ Ken uw dorp en heb het lief…” uitgebracht door de “Stichting Ken Uw Dorp” (1999 ISBN nummer 90 9012 824 7). Ik zou willen zeggen dit is toch wel de bijbel van de Vriezenveense familiegeschiedenis. Wat een informatie is door de heren Jonker en Jansen verzameld! Het is nauwelijks te bevatten.
Daarnaast is in onze tijd André Idzinga heel actief in het digitaliseren van veel genealogische informatie uit het eerder genoemd archief Jansen/Jonker. Daarnaast doet André ook zelf nieuw onderzoek, maar zijn verdienste ligt toch vooral in het digitaal toegankelijk maken van gigantisch veel genealogische informatie voor het grote publiek. Zie zijn gegevens op de website: van André Idzinga op Vriezenveners.nl . De digitale informatie van André is erg handig en ik maak hier dan ook veelvuldig dankbaar gebruik van om zaken nader uit te zoeken!
Hoewel ik dus al zeer jong stad en land afreisde en nog onderzoek deed in de Sassenpoort van Zwolle, waar indertijd het rijksarchief van de provincie Overijssel was gevestigd, heeft mijn verzamelwoede van gegevens -enige oprispingen daargelaten- toch zo´n 20 jaar stilgelegen. Weliswaar heb ik in 2001 mijn stamboom op ancestry.com gepubliceerd in de “World family tree”; mijn meeste onderzoek heb ik echter toch met name in de zeventiger jaren gedaan, waarbij ik o.a. informatie heb uitgewisseld met Guillome Berkhoff in Haren, een afstammeling van de Epense Berkhoff´s. In 2003 zocht zijn zoon Marnix, die de hobby van zijn vader ook deelt, contact met mij en hij is één van de grote animators geweest mijn oude hobby weer op te pakken. Nu had ik wel heel veel info, maar alles op papier en dus nauwelijks iets digitaal. Inmiddels is het 2007 en heb ik al aardig wat informatie digitaal verwerkt en op deze site publiek gemaakt. Van een aantal recente vondsten met betrekking tot de familie Berkhof wil ik hier graag wat informatie met de geïnteresseerden delen.
Het nieuwe onderzoek
Het verschil met het onderzoek in de zeventiger jaren is in de eerste plaats de enorme hoeveelheid gedigitaliseerde informatie welke ter beschikking is gekomen Daarnaast is specifiek voor Vriezenveens stamboomonderzoek het enorm grote Archief van Huize Almelo openbaar gemaakt voor onderzoekers. Hierdoor is veel nieuwe informatie vrij gekomen.
Was tot nu toe Berent Jansen Berckhoff de oudst bekende Vriezenveense Berkhof (voor het eerst in het verpondingsregister van het Statenarchief van Overijssel in 1601 genoemd). Het archief van Huize Almelo bood tot mijn eigen grote verrassing nog oudere informatie, teruggaand tot 1583.
afbeelding 2: Akte van afkoop boterpacht 1944. Onweersarchief
Bron voor mij was het boterpachtregister, waarvan het eerste register dateert uit 1583. Veel Vriezenveners waren boterpacht verschuldigd aan de Heer van Almelo, een soort erfpacht, die zelfs tot ver in de twintigste eeuw stand hield (Zie de akte van afkoop van boterpacht van mijn grootvader Hendrik Berkhof: afbeelding hiernaast). De maatstaf van de boterpacht was de hoeveelheid akkers. Een akker was 7 meter breed en kon kilometers lang zijn. Het geeft dus geen oppervlakte weer, maar alleen een breedte! In de loop der eeuwen werden de akkers steeds langer door verdere ontginning van veengronden in de lengterichting van de akkers noordwaarts. Bij de oorspronkelijke uitgifte van de landerijen door de heer van Almelo (14e eeuw) bestond een erf uit 16 akkers en werd een hoeve genoemd (Zie H. Entjes, Omme Sonderlinge Lieve toe den Vene, 1970). Rond 1420 zouden er 40 hoeven zijn geweest. In 1634 sloten de Vriezenveners, na een conflict dat al vanaf 1626 speelde, een overeenkomst met de Heer van Almelo. deze overeenkomst hield in dat de boterpacht alleen zou rusten op de gronden tot de Buterweg, het tot dan toe ontgonnen gebied. Nieuw te ontginnen gronden zouden van de boterpacht zijn vrijgesteld. Deze overeenkomst kostte de Vriezenveense gemeenschap een flinke som geld. 16.000 gulden moesten ze er voor neer tellen! Dat is omgerekend 400 gulden per hoeve en dus 100 gulden per vierakker. Dat moet in die tijd toch een behoorlijk zware last zijn geweest. En dit in een tijd dat de belastingsdruk, als gevolg van de Tachtig Jarige Oorlog, toch al hoog was.
De oudste Berkhof heet Johan Berckhoff (ca. 1550-ca. 1600)
In het boterpachtregister van 1583 wordt als eerste boterpachtplichtige aan het “Oisteinde”“Berckhoff” genoemd, als bezitter van 10 akkers land (zie afbeelding 3 en 4). In het boterpachtregister van 1588 en 1589 valt te lezen dat deze eerste Berkhof Johan heet en ook wel “BerckJohan” wordt genoemd (zie afbeelding 5).
In elk geval staat hij in die jaren als zodanig geregistreerd. Het lijkt de naam te zijn waarmee hij in het dagelijks leven op Vriezenveen werd aangesproken. De naam Johan en Jan zijn trouwens uitwisselbaar. Hoewel ik Johan niet als Jan ben tegengekomen heet de zoon van Johan, Berent Jans Berckhoff (1626) en niet Berent Johans Berckhoff. Diverse keren ben ik echter bij andere personen tegengekomen dat ze de éne keer Jan heten en een andere keer Johan. Daarom is Berent Jans vrijwel zeker de zoon van Johan. Trouwens Berent woont in later jaren op het zelfde erf als Johan.
afbeelding 4: Oudste Berkhofvermelding ("Berckhoff") in boterpachtregister van 1583.
De vrouw van Johan Berckhoff (1602)
De naam van de vrouw van Johan is onbekend. Ze wordt genoemd in het boterpachtregister van 1602 als ze de boterpacht voor haar zoon Berent betaald. Ze wordt daar aangeduid met de vermelding Berckhoff´s moeder.
afbeelding 5: vermelding van BerckJohan in het boterpachtregister van1588
Johan´s zoon Berent Berckhoff (ca. 1580-1644)
Ook Berent wordt als eerste bewoner van het Oosteinde genoemd (o.a. in het boterpachtregister over 1632), ook hij bezat 10 akkers land. In het verpondingsregister van het Statenarchief van Overijssel uit 1601 (inventarisnummer 2456) wordt hij al genoemd. In de boterpachtregister wordt hij pas voor het eerst in 1631 genoemd en wel als “Beerent Berckhoff” in de jaren daarvoor wordt in de boterpachtkohieren slechts de familienaam Berckhoff genoemd zonder voornaam. Berent Berckhoff wordt in de registers ook Berchoff, Berichoff, Berrickhoff of Berckhof genoemd. De naam Berckhoff komt echter verreweg het meest voor. In het verpondingsregister van 1601 wordt hij Berendt Berychoff genoemd. Hij werd aangeslagen voor “vyff mudde rogge gesey”. Dat wil zeggen ongeveer 5 hectare akkerland. Daarnaast bezat hij 6 “koeweyden” wat ongeveer 6 hectare weiland inhield en “veer dachmaet hoylandes binnendyckes”. Dit betekent dat hij circa 4 hectare hooiland had. Daarnaast wordt nog vermeld dat hij een schuur had waar de beesten konden schuilen en verder opmerkelijk, wordt alleen van hem als enige Vriezenvener, vermeld dat hij een ploeg bezat. Verder wordt nog vermeld dat wat Berent extra aan beesten weidde dit door hem gedreven werd naar het veengebied (“ up wyldernissen unde unlandt”), waar de beesten hongerig werden geweid. (Bron: Het verpondingsregister van Twente, uitgegeven in 1985 door de Vereniging Oudheidkamer “Twente”).
In het Kohier van de imposten op paarden, schapen, varkens en bijen (Statenarchief van Overijssel inv. Nr. 2604) vinden we vermeld dat hij 3 paarden, 4 varkens en 24 schapen bezat. Berent en ook zijn vader Johan behoorden zeker tot één van de grotere boeren van Vriezenveen, gezien hun land en veebezit. Berent komt, evenals zijn zonen Berent (ca.1620-ca.1676) en Hendrik (ca.1620-ca.1680), in de rechtsprotocollen van de Stad Almelo herhaaldelijk voor als geldschieter. Op 27-3-1626 leende hij en zijn vrouw Janna “100 daller ad dartich stuuver gereckent” (dat wil dus zeggen 150 gulden). Berent is in elk geval 2 x getrouwd geweest want in dezelfde protocollen van de stad Almelo (inventarisnummer 2592) wordt op 20-5-1644 Fenne, de weduwe van Berent Berchoff genoemd, ook in verband met een geldkwestie, zij heeft dan geld uitstaan bij Effert Arentsen ten Hoeve ten bedrage van 250 guldens ad 20 stuivers. Berent moet dus zijn overleden voor 20-5-1644.
Johan Berckhoff had naast een zoon Berent ook nog een dochter Wisse (ca. 1575-?)
Uit het verpondingsregister van 1589 wordt twee maal Johan´s dochter Wissche of Wijsche genoemd die de boterpachtverplichting in dat jaar in gedeelten voldoet. Dit betekent dat ze toen toch zeker een redelijke leeftijd zal hebben gehad, ik schat toch zeker 15 jaar. Zij zal dus voor 1574 zijn geboren en Johan zal daarom zo rond 1550 of wat eerder zijn geboren.
Een splitsing van het Berckhoff´s erf omstreeks 1645 tussen 2 zonen van Berent
Vanaf 1645 worden in de boterpachtregisters genoemd Hen(d)rick Berckhof (geboren 1614) en Berent Berckhof (geboren ca. 1618) met ieders een bezit van 5 akkers. Het goed is dan kennelijk gesplitst tussen de 2 zonen van Berent nl. Berent en Hendrick. Deze informatie sluit aan bij de datum van de geldkwestie van de weduwe van Berent Berchoff, genaamd Fenne in 1644. Naast de eerder genoemde varianten op de naam Berckhof, komt nu ook de variant Borckhof (1654) Barckhoof (1662) en zelfs de moderne variant Berkhof (1658) voor. Berent en Hendrick waren niet de enige kinderen van Berent Berchoff. Uit een apostilleregister van Huize Almelo blijkt dat Hendrick meerdere broers en zusters moet hebben gehad. In 1652 treedt hij op mede namens zijn broers en zusters. De familie heeft dan een conflict met Jan Otten over een boedelscheiding van zijn overleden schoonouders. De overleden schoonmoeder heette Grietje Berends (Berkhof) en was gehuwd met Egbert Berends Schulten. Weliswaar wordt Grietje niet bij haar familienaam Berkhof in de stukken genoemd. Hendrick Berckhoff wordt echter wel genoemd de oom van haar dochter, die met Jan Otten was gehuwd. Hieruit valt met enige zekerheid af te leiden dat Grietje toch een "echte" Berkhof moet zijn geweest. Maar er moeten dus nog meer zuster(s) en broer(s) zijn geweest. Hermen Berents Berckhoff is een andere broer, die omstreeks 1611 geboren moet zijn, en in de archiefstukken boven water komt (inv. nr. 3211 HAA).
De lokatieaanduiding van het eerste Berckhoff´s erf in het huidige Vriezenveen
Aan de hand van de artikelen van Herman Jansen in het boek Ken uw dorp en heb het lief -waar ik al eerder aan refereerde- in combinatie met de informatie van de boterpachtregisters is redelijk exact te bepalen waar de Berkhofs van oudsher in Vriezenveen hebben gewoond. Met exacte bepaling doel ik op de perceelsaanduiding, want de eerste Berkhof´s hebben voor 1666 circa 2 kilometer zuidelijker van de huidige dorpsstraat (Oosteinde) gewoond. De bisschop van Münster (Bommen Berend) verwoeste in 1666 nl. het dorp, dat vervolgens 2 kilometer noordelijker opnieuw werd opgebouwd. De verschuiving van het Westeinde naar de huidige dorpsstraat had (gedeeltelijk?) al voor 1666 plaatsgevonden. Door de ontginning naar het noorden kwam het land steeds noordelijker te liggen en het lag dan ook voor de hand het dorp met de ontginning mee richting het noorden te verplaatsen.
In het boterpachtregister over 1667 is goed te zien, welke gevolgen de aanval van Bommen Berend had gehad. Bij diverse landerijen staat weliswaar de oude eigenaar nog vermeld, maar niet zelden met de toevoeging “nihil”, dat wil zeggen dat het land braak was komen te liggen en dat de voormalige eigenaar in de strijd met Bommen Berend om het leven zal zijn gekomen.
Afbeelding 7 Het Feijerserf, Oosteinde 407 (Bron: Stichting Ken uw dorp, 1999)
De gebroeders Berent en Hendrik Berkhof hebben de aanval van Bommen Berend kennelijk overleefd. Zij worden beiden ook na 1666 nog in de boterpachtkohieren genoemd en zij vestigden zich aan het Oosteinde 393 (Hendrik) en 407 (Berent); huidige nummering. Beide boerderijen waren aan de noordzijde van de dorpsstraat gelegen en bij oudere Vriezenveners was de laatste boerderij ook bekend als het Feijersgoed. Deze bijnaam bleef aan het goed verbonden nadat de Feijers of Faijers het goed door aantrouw met de familie Berkhof in ca. 1713 verworven (Derk Faijer trouwde rond 1710 met Aaltje Herms Berkhoff). Met name de Feijersboerderij straalde toch wel een zekere status uit. Helaas zijn beide boerderijen verdwenen en is alleen op oude foto´s nog een indruk te krijgen van de oudste Berkhoferven, die dus op het zelfde perceel zijn gebouwd, als waar Johan Berckhoff in 1583 in het boterpachtkohier genoemd staat! Op de kadastrale kaart van 1830 is het Feyerserf gelegen in Sectie B nr. 818; de boerderij Oosteinde 393 is gelegen in Sectie B nr. 834. (Zie afbeelding 6).
Afbeelding 6 Kadastrale aanduiding Berkhofserven (Bron: kadastrale kaart 1830)
De relatie van het oude Berkhof´s land met de huidige Berkhoff´s boerderij van de “Jan Butens”, Oosteinde 407
Het Feijerserf (Oosteinde 407), -dat mede bekend werd doordat leden van de familie Faijer afkomstig van dit goed voortreffelijke zaken deden in Rusland -, werd vervolgens ook weer opgesplitst en verviel door aantrouw met een lid van de familie Berkhof van Oosteinde 393, rond 1750 opnieuw aan de familie Berkhof.
Jan Berkhof een nazaat van eerder genoemde Hendrik Berkhof van het Oosteinde 393, (dit erf werd nog tot 1786 door een Berkhof bewoond!), trouwde rond 1749 met Kunnigje Derks Fayer en kreeg twee akkers van het Feijersgoed. Kunnigjes broer Jan Derks Feyer kreeg de andere helft van het goed, ongeveer 2 akkers en bleef op de oude boerderij wonen.
Afbeelding 7 Oosteinde 393 (het oude Berkhof-Dekkerserf) (Bron: Stichting Ken uw dorp, 1999)
Jan Berkhof vestigde zich aan de overzijde (zuidkant) van de dorpsstraat Oosteinde 390, huidige nummering. In 1758 wordt hij in de hoofdgeldkohieren als “Jan Barkhof buijten” aangeduid. Een eerste aanduiding voor het ontstaan van de bijnaam Jan Butens, die zijn nazaten vandaag de dag nog steeds dragen (2004). De huidige boerderij schijnt vroeger iets verder naar achter te hebben gestaan, vandaar ook de bijnaam Jan Butens.
Afbeelding 8 Oosteinde 390 (het oude JanButenserf van de familie Berkhoff anno 2005) (eigen foto)
Afbeelding 9 Waterput uit 1784 met inscriptie aan het Oosteinde 390 (het oude Jan Butenserf) eigen foto
In 1784 wordt de boerderij op de huidige lokatie, dichter bij de dorpsstraat, opgetrokken; de waterput bij de boerderij met het jaartal 1784 en inscriptie JBH en KDF (Jan Berk Hof en Kunnigje Derks Faijer) herinnert hier nog steeds aan. Op de kadastrale kaart van 1830 is dit erf gelegen in Sectie D nr. 689. Nog steeds wonen er Berkhoff´s op dit erf, waar ook mijn overgrootvader Hendrikus Berkhof(f) is geboren. Hoewel de boerderij net verkocht is (april 2004) omdat men op de huidige lokatie niet mocht uitbreiden, blijft de familie op het oude Berkhofsland iets verder naar achteren wonen. Of, zoals men op z´n Vriezenveens zegt "hen buten", zodat de oorsprong van de betekenis van de bijnaam JanButens weer helemaal van toepassing is. Dit betekent dat er nog steeds geen einde is gekomen aan onafgebroken bewoning van Berkhof´s op de oorspronkelijke percelen land, die sedert 1583 (geheel of gedeeltelijk) in het bezit zijn geweest van de familie Berkhof(f)!! Weliswaar is het niet in rechte lijn onafgebroken in bezit gebleven, maar door de splitsingen van het oorspronkelijke goed, dat in 1583 maar liefst 10 akkers besloeg, is er wel meer dan 400 jaar onafgebroken een Berkhof eigenaar geweest van één van de opgesplitste erven, die op de oorspronkelijke akkers van Johan Berckhoff, waren gelegen. Toch wel heel bijzonder! (zie afbeeldingen 8 en 9 voor een afbeelding van de huidige "oude" boerderij met de waterput uit 1784).
Afbeelding 10 Het nieuwe erf van de Jan Butens van de familie Berkhoff anno 2004. Nu weer 'hen buten' gelegen. eigen foto
meer over de geschiedenis van de Onweersboerderij
